پدافند شیمیایی چیست؟

به طیفی از اقدامات گفته می شود که بتواند پیامدهای ناشی از هرگونه نشت شیمیایی را مدیریت، کنترل، کاهش و با آن مقابله کند. این منشاء می تواند نشت شیمیایی یا صنعتی یا تروریستی باشد. از جهت دیگر پدافند شیمیایی دارای رویکرد دومی نیز می باشد که مصون سازی و کاهش آسیب پذیری های ناشی از تاسیسات شیمیایی می باشد که این رویکرد فنی، مهندسی و شیمیایی خواهد بود و یا به تعبیر دیگر می توان گفت حفاظت و مصون سازی زیر ساخت های شیمیایی. پدافند شیمیایی مجموعه ای از تدابیر، برنامه ها و اقدامات غیرنظامی است که به کاهش امکان وقوع تهدیدات یا حوادث شیمیایی و کاهش آسیب پذیری افراد، زیر ساخت ها و سرمایه ها در برابر تهدیدات شیمیایی منجر و آمادگی مواجهه و واکنش در برابر وقوع تهدیدات شیمیایی را در جامعه بالامی برد.
تروریست ها از جمله داعشی ها و منافقین از ابزار شیمیایی برای اهداف تروریستی خود استفاده می کنند که اصطلاحا به آن کموتروریسم گفته می شود. مثلا متروی بارسلونا، متروی مسکو و اتفاقات مشابه که تروریست ها برای آسیب زدن به مردم از مواد شیمیایی استفاده کرده اند و یا حتی در حوادث سوریه هم شاهد این موضوع بوده ایم .

از منظر پدافند شیمیایی، بسترهای وقوع تهدیدات شیمیایی، به جنگ محدود نشده و هر حوزه ای که در آن حجمی از مواد شیمیایی پرخطر وجود داشته باشد، بسته به شرایط و وضعیتی که در آن قرار گرفته یا از آن اثر می پذیرد می تواند بستر ساز وقوع تهدیدات شیمیایی باشد.

یکی از مهمترین این حوزه ها، حوزه ی "صنعت" است. صنایع مرتبط با مواد شیمیایی پرخطر، بسیار متنوع هستند. برای مثال صنایع نفت و پتروشیمی، صنایع غذایی و دارویی و کشاورزی که حجم وسیعی از مواد شیمیایی پرخطر را نگهداری یا استفاده می کنند. بنابراین هر صنعتی که در فرایند فعالیت خود با حجمی از مواد شیمیایی پرخطر به عنوان ماده ی اولیه، محصول یا پسماند سروکار داشته باشد بصورت بالقوه بستری برای وقوع تهدیدات شیمیایی به شمار می آید. مخازن حاوی مواد شیمیایی پرخطر در برخی از کارخانه های صنعتی و تانکرهای حامل مواد شیمیایی سمی، آتشگیر یا منفجره، در صورت تحریک منجر به نشت یا فشار و دمای بالا می توانند عامل رفع تهدید و آسیب شوند. متاسفانه در بسیاری از این حوادث افراد زیادی آسیب دیده و بخشی از سرمایه های ملی نابود می گردد.
در بررسی تهدیدات شیمیایی حوزه صنعت علاوه بر فرایند تولید، انبار، حمل و نقل و توزیع ، باید به حوزه ی مصرف مواد شیمیایی نیز در سطح جامعه توجه نمود.

امداد و نجات در حوادث و حملات شیمیایی

نیروهای واکنش سریع آموزش دیده در حوادث شیمیایی باید اقدامات زیر را انجام دهند(بر حسب اولویت):

- افراد را نجات دهند

- آتش یا خروج مواد شیمیایی را مهار کنند

- از افزایش حادثه دیدگان جلوگیری کنند

- رفع آلودگی را شروع کنند و راههای حیاتی را باز نگه دارند

- از خرابی مجدد جلوگیری کنند

- برنامه ریزی برای آمادگی در برابر حوادث شیمیایی

معالجه حادثه دیدگان

1- در حوادث شیمیایی ۴ راه اصلی برای مواجهه وجود دارد:

1) تنفسی
2) چشم
3) پوست
4) خوراکی

۲- معالجه برای افرادی که با مواد شیمیایی مواجهه داشته اند باید بصورت طبیعی پیگیریهای لازم مطابق مقرارت مدیریت وضعیت های اضطراری انجام گیرد.

۳-کلیه حادثه دیدگان در وضعیت بسیار خوب باید به بیمارستان یا سایر مراکز درمانی هدایت شوند.
*برای انتقال این حادثه دیدگان به مراکز درمانی باید کوتاهترین فاصله را در نظر گرفت.
*علاوه بر کمک های اولیه ممکن است سایر اقدامات درمانی در منطقه حادثه دیدگان باید ارائه گردد.

۴- درمان مسمومیت حاد بستگی به چهار اصل باتوجه به درجه آلودگی دارد:
*پاک نمودن عامل سمی برای پیشگیری از سایر صدماتی که از طریق جذب در بدن بوجود خواهد آمد.
*درمان از طریق نشانه شناسی و مددکاری

*درمان توسط آنتی دوت
*رفع آلودگی

5- تصمیم گیری بر روی افراد حادثه دیده جهت رفع آلودگی بستگی به نوع و شدت صدمات و آلودگی های شیمیایی دارد.
*قبل از اعزام حادثه دیده به بیمارستان یا سایر مراکز درمانی باید از او رفع آلودگی نمود. در غیر اینصورت موجب خواهد شد که تجهیزات درمانی غیر قابل استفاده شود.
* ایستگاههای رفع آلودگی باید در هر بیمارستان یا مراکز درمانی وجود داشته و گنجایش پذیرش تهداد زیادی از حادثه دیدگان را داشته باشد.

استراتژی پدافند غیرعامل

مکان یابی بهینه تجهیزات و تسهیلات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی از جمله تمهیداتی است که در پدافند غیرعامل به آن پرداخته میشود. بر اساس اصول پدافند غیرعامل، تسهیلات باید در مکانی مستقر شوند که:

امکان اجرای مأموریت در مکان تعیین شده وجود داشته باشد.

ایجاد پراکندگی و تمرکز زدایی نیروها، تجهیزات و تأسیسات امکان پذیر باشد.

نیاز به تغییر شکل عوارض و محیط پیرامون نباشد.

انتخاب مکان بهینه تسهیلات با توجه به چنین اصولی، از یک سو از کشف و شناسایی تسهیلات جلوگیری میکند و از سوی دیگر حجم خرابی‌های ناشی از حملات دشمن را کاهش میدهد .از شــاخص‌های مهم و تاثیرگذار در مکان‌یابی، توجه به استفاده از عوامل طبیعی و محیط پیرامونی برای کاهش میزان آسیب پذیری تأسیسات و اهداف میباشد، زیرا اســتقرار پروژه‌ها در مکان‌های مناســب و بهینه شرایط لازم را برای اجرا و هدایت طرح‌های مرتبط با اســتتار، اختفاء و فریب فراهم مینماید. در مکان یابی پروژه ها می بایست با توجه به نوع، شرایط، مسائل فنی، خطرات احتمالی و... مکان مناسب انتخاب گردد. به طور نمونه به هنگام انجام یک پروژه پالایشگاهی، محل نگهداری و ذخیره بنزین باید طوری طراحی گردد که در صورت بروز هرگونه حادثه طبیعی یا غیرطبیعی، کمترین خسارت مالی و جانی را داشته و کل پالایشگاه با خطر آتش سوزی و نشت آلاینده و ورود به محیط زیست و زندگی انسان مواجه نشود. در طراحی نقاط حساس و کلیدی پروژه‌ها در مراکز ویژه، همواره نباید از یک الگوی خاصی تبعیت نمود. آنچه در ارتباط با بحث مکان یابی پروژه‌ها نقش کلیدی و ارزشمندی را ایفا مینماید لحاظ قراردادن نتایج حاصل از مطالعات و بررسی مدل‌های ارائه شده در فرایندهای مکان‌یابی میباشد.

از دیگر ارکان اساسی در پدافند غیرعامل در مقابله با تهدیدات علیه پروژه‌های نفتی و منابع انرژی، مبحث پراکندگی اهداف است. پراکندگی در پدافند غیرعامل به معنی ایجاد تأسیسات در مکان های دور از هم و نیز رعایت فاصله مناسب مجتمع‌ها از یکدیگر میباشــد. اما به طور کلی بهتر است که از الگوی مدل‌های پراکندگی در مکان یابی تسهیلات نامطلوب و حساس استفاده نمود. تسهیلات نامطلوب تسهیلاتی هستند که اگرچه جامعه به وجود آنها نیازمند است اما استقرار آن‌ها در نزدیکی مراکز جمعیتــی میتواند آثار زیان‌بار جانــی، یا اجتماعی و اقتصادی به همراه داشته باشد. تسهیلات حساس به تسهیلاتی اطلاق میشــود که دارای گستره فعالیت های ملی و منطق‌های هستند و استمرار فعالیت‌های آنها برای کشور و یا مناطقی از کشــور، حیاتی و ضروری است و آسیب رسیدن به آنها توسط دشمن باعث اختلال کلی در اداره امور کشور و یا بخشی از آن میشود. نیروگاه‌ها و پروژه‌های نفت و گاز نمونه-هایی از این گونه تسهیلات هستند.

پارامتر مهــم دیگر در اســتراتژی پدافند غیرعامــل، موضوع تحرک پذیری است. در این استراتژی مسئولان امر باید بخش‌های حســاس (نظیر مراکز مخابراتی، فرمان دهی و...) را از یک سو تقویت و از سوی دیگر نسبت به ایجاد مراکز موازی و همسان با آنها اقدام نمایند. تحرک پذیری سبب گمراهی و تردید دشمن در تعیین محل دقیق اهداف میشود. از مسائل مهم و ضروری پدافند غیرعامل در این زمینه، بحث تحرک پذیری تجهیزات، ابنیه و قسمت‌های مختلف یک پروژه با رعایت عوامل امکان سنجی میباشــد. پیاده سازی اســتراتژی تحرک پذیری شاید هزینه بالایی برای پروژه‌ها داشته باشد اما در زمان بحران رعایت همین نکات یکی از نقاط قــوت پروژه خواهد بود تا بتوانیم در صورت بروز حادثه، پروژه را ســریعتر راه اندازی کنیم، خسارات کمتر متحمل گردیم و با جابجایی تجهیزات و امکانات یک پروژه از ضررهای احتمالی جلوگیری نماییم. حداقل میتوان در پروژههای مهم نفت و گاز، بعضی از تجهیزات مهم و اساسی پــروژه را طوری طراحی و نصب نمود که در زمان بحران بتوان با جابجا نمودن تجهیزات، خطرات احتمالی را کاهش داد. یکی از ســاده‌ترین نمونه‌ها در این رابطه طراحی پل‌ها و محورهای مواصلاتی استراتژیک به صورت متحرک میباشد.

اهداف اختصاصی پدافند غیرعامل شیمیایی

* شناسایی انبارها و محلهای نگهداری وکارگاههای تولیدی ومصرفی مواد شیمیایی خطرناک

* کاهش میزان وقوع حوادث شیمیایی در کارگاههای کشور

* کاهش میزان پیامدهای بهداشتی ناشی از حوادث شیمیایی در محیط کار برای شاغلین

* ارتقاء آگاهی کارشناسان بهداشت حرفه ای(بخش دولتی و خصوصی) در پیشگیری و مقابله با حوادث شیمیایی

* ارتقاء آگاهی شاغلین در زمینه پیشگیری از وقوع حوادث شیمیایی

* ارتقاء آگاهی کارفرمایان به منظور پیشگیری از وقوع حوادث شیمیایی

* ارتقاء سیستم ثبت و گزارش دهی حوادث شیمیایی در کارگاههای کشور

نتیجه گیری

فارغ از تهدیدات و حوادث شیمیایی با منشاء داخلی مانند آنچه در اثر خلاء یا عدم اجرای قوانین شکل می گیرد یا موارد ناشی از موضوعات فرایندی، مهمترین تهدیدات شیمیایی با منشاء خارجی در شرایط غیرجنگی، ممکن است با اهداف اقتصادی یا با پیامد امنیتی بر کشور تحمیل گردد. در چنین شرایطی، سطح تاب آوری زیرساخت‌های صنعتی و اقتصادی کشور چه از منظر فنی و مهندسی یا کالبدی و چه از منظر مدیریتی تعیین‌کننده است. از طرفی برخی تهدیدات شیمیایی دشمن، ممکن است صرفا با هدف ایجاد ناامنی و آشوب توسط گروههای تروریستی یا معاند صورت پذیرد. در چنین شرایطی، مراکز جمعیتی ممکن است هدف اقدامات کموتروریستی یا خرابکاری قرار گیرد.

ایجاد مصونیت و کاهش آسیب پذیری، پیشگیری و آمادگی در برابر تهدیدات، کشف و شناسایی، امداد و نجات، درمان، رفع آلودگی و... نیازمند استفاده از روشهای علمی بر پایه دانش بومی روز میباشد که از اهداف پدافند شیمیایی است.

پدافند غیرعامل در رویکرد اساسی خود صیانت از زیرساخت‌ها و حفاظت از مردم را در دستور کار دارد. در یک کلام مهمترین هدف پدافند غیرعامل کاهش آسیب پذیریها و به حداقل رساندن اثر تهدیدات است.

با توجه به افزایش سهم مواد شیمیایی در زندگی مردم از یک سو و رشد و توسعه صنایع شیمیایی و پتروشیمیایی درکشور از سوی دیگر اهمیت و ضرورت توجه به پدافند شیمیایی دو چندان میگردد. ضمن آنکه همچنان تهدیدی به نام استفاده از تسلیحات شیمیایی از سوی دشمن و به ویژه گروههای تروریستی وجود دارد.

در طول تاریخ بارها از سلاح شیمیایی استفاده شده است که یکی از فاجعه بارترین آنها در عصر حاضر حمله صدام و رژیم بعث، به حلبچه، سردشت و اشنویه ‌است. آمار جانبازان و شهدای حملات شیمیایی در دوران دفاع مقدس نشان می‌‎دهد که کشور ما به چه میزان قربانی استفاده از سلاح شیمیایی بوده ‌است. متاسفانه این حملات فاجعه بار، همه پس از تصویب کنوانسیون های منع استفاده و گسترش سلاحهای شیمیایی روی داده است و این نشان از عدم صداقت مدعیان دروغین حقوق بشر دارد که همچنان از تسلیحات شیمیایی به عنوان یک سلاح مخرب علیه ملتهای مستقل استفاده میکنند.

از همین رو نباید به این کنوانسیون ها که در واقع ابزاری در دست کشورهای ابرقدرت و زورگو علیه سایر کشورهاست دلخوش بود. باید خود دست به کار شویم و کمر همت ببندیم. برای آمادگی در برابر چنین تهدیداتی ما نیازمند دستیابی به یک نظام جامع سلامت در حوزه پدافند شیمیایی هستیم و در کنار آن باید صنعت پدافند شیمیایی را نیز ایجاد کنیم تا آنچه مورد نیاز کشور است در داخل تولید گردد. تشکیل نظام جامع سلامت شیمیایی یک الزام است تا با آموزش به نیروهای نظامی، غیرنظامی و مردم، توانمندی مقابله با بحران شیمیایی را ارتقا دهیم و در مواقع لزوم بتوانیم بر بحرانها غلبه کنیم. با تشکیل این نظام سلامت، در قطب‌های صنایع شیمیایی، مراکز درمان مربوط به بیماری شیمیایی ایجاد می گردد و نیروهای تخصصی در این حوزه پرورش خواهند یافت. همچنین یکی از ارکان این نظام سلامت ایجاد یک شبکه اطلاع رسانی است تا به همه افراد جامعه به ویژه مردم و کارکنانی که در نزدیک مراکز حساس هستند یا با آن سر و کار دارند آموزش‌های لازم داده شود به گونهای که آموزش اقدامات پیشگیرانه و مدیریت بحران‌های شیمیایی به صورت فرهنگ نهادینه گردد.